Największą świetność Lublin osiągnął w XVI w. Ożywienie trwało do okresu upadku polskich miast w XVII w. Kolejny okres rozwoju trwa od początku XIX w. Dynamiczny wzrost obserwowany od 1944 został poprzedzony epizodem II wojny światowej i związanych z nią zmian w strukturze ludnościowej i urbanistyce.
Historycy są zgodni, że nadanie Lublinowi prawa magdeburskiego nie wyznacza początków miasta, które w tym czasie było już ważnym ośrodkiem administracji państwowej (siedziba kasztelana) i kościelnej (siedziba archidiakona), o istotnym znaczeniu gospodarczym, jako miejsce handlu i produkcji rzemieślniczej. Nadanie Lublinowi prawa miejskiego było natomiast ważnym, można rzec przełomowym, momentem w jego historii, od którego rozpoczął się stopniowy rozwój w ramach nowej organizacji prawnej, społecznej i gospodarczej miast polskich. Decyzja Władysława Łokietka stworzyła przed Lublinem szansę przekształcenia się w nowoczesny ośrodek miejski o dużym znaczeniu w odnawianym państwie, które już niedługo miało stać się królestwem. Na straży jego wschodnich terytoriów stało miasto, które tej szansy nie zmarnowało, stając się szybko największym ośrodkiem po prawej stronie Wisły i utrzymując tę pozycję do dziś.
W Archiwum Państwowym w Lublinie jest przechowywany dokument lokacyjny miasta Lublina wystawiony księcia Władysława Łokietka pod Krakowem 15 sierpnia 1317 r. Pisany na pergaminie o wymiarach 45×34 cm posiadał przywieszoną pieczęć książęcą, dziś niestety oderwaną. Otwiera on serię przywilejów monarszych wystawianych dla miasta w ciągu kilku stuleci aż do rozbiorów Polski w końcu XVIII w.
JEDNA Z LEGEND O POWSTANIU NAZWY MIASTA MÓWI :
w 1317 roku król Kazimierz Wielki wybrał się na polowanie. Zabłądził trochę w puszczy i dotarł do bezimiennej osady. Król postanowił, że osada będzie nosiła nazwę ryby jaką złowi. Usiadł z wędka i po pewnym czasie wyciągnął piękna rybę. Niestety, nikt nie mógł się zgodzić, czy to karp, czy też może lin. Król zdenerwował się i stwierdził, że może być to karp LUB LIN. W ten sposób rzeczona osada otrzymała nazwę LUBLIN.
ZAMEK LUBELSKI
Murowany zamek wzniesiono w tym miejscu za panowania Kazimierza Wielkiego. Otoczony był murem obronny z bramą umiejscowioną od zachodu. Ponieważ twierdza była położona na ważnym szlaku z Krakowa do Wilna, była często odwiedzana przez książęcy ród, a także otoczona szczególną opieką przez Jagiellonów. O tym, że zamek miał dużą wartość dla dynastii może świadczyć fakt, że w tym miejscu wychowywali się synowie Kazimierza Jagiellończyka.
Około 1520 roku Zygmuntowi Staremu wyśniła się renesansowa rezydencja. Rozpoczęto dużą przebudowę, w której duży udział mieli włoscy mistrzowie sprowadzeni z Krakowa. Zamek w Lublinie zyskał wtedy nową bramę z wieżą, basztę oraz kamienicę Grodzką. W późniejszych latach zamek przeszedł jeszcze kilka remontów m.in. ze względu na korzystanie z niego różnych wojsk m.in. szwedzkich, moskiewskich i węgierskich.
W latach 1824–1826, za sprawą Stanisława Staszica, na wzgórzu powstała nowa budowla w stylu neogotyku angielskiego, która miała służyć za więzienie Królestwa Kongresowego. Na początku mieściło się tu więzienie carskie dla uczestników walk o niepodległość. Od 1918 r. oprócz więźniów kryminalnych na terenie zamku w Lublinie wyroki odsiadywali również członkowie ruchu komunistycznego, którzy należeli do Komunistycznej Partii Polski.
Podczas II wojny światowej mieściło się tu więzienie niemieckie, w którym zamykano przede wszystkim członków ruchu oporu. Przed opuszczeniem Lublina, Niemcy dokonali w tym miejscu okrutnego mordu. 22 lipca 1944 roku zamordowano tu 300 więźniów. Była to pierwsza w okupowanej Polsce likwidacja więzienia połączona z eksterminacją więźniów.
Pomimo olbrzymiej tragedii zamek w Lublinie nadal pełnił funkcje więzienia. Już w sierpniu tego samego roku powstała w tym miejscu placówka sowiecka – więzienie polityczne. Przez 10 lat jego działalności odsiadywało tu wyroki około 35 tysięcy osób. Więzienie zostało ostatecznie zlikwidowane 13 stycznia 1954 roku. Funkcję więzienia zamek pełnił w sumie przez 128 lat.
Po długim wykorzystywaniu zamku jako więzienia przyszedł czas na zasłużony remont. Po jego przeprowadzeniu przeznaczono go na cele kultury. Od 1957 roku zamek w Lublinie jest główną siedzibą Muzeum Lubelskiego. Miejsce jest w pełni dostępne dla zwiedzających i można tu podziwiać bardzo ciekawe ekspozycje. Na szczególną uwagę zasługuje m. in. Galeria Malarstwa Polskiego z dziełami wybitnych malarzy – Jana Matejki, Jacka Malczewskiego, Władysława Podkowińskiego czy Olgi Boznańskiej.